بررسی زنجیره تامین و تولید بنزن در دنیا
بنزن یک محصول پتروشیمیایی پایه می باشد که در دمای اتاق به شکل مایعی شفاف و خوش بو است. این محصول در ابتدا به صورت طبیعی در نفت خام بدست می آمده و در حال حاضر از طریق روش هایی تجاری از محصولاتی نظیر نفتا، بنزین پیرولیز، گازوئیل، اتان، پروپان، بوتان و تولوئن بدست می آید. همچنین در برخی کشورها به خصوص چین از ذغال سنگ نیز به عنوان منبعی برای تولید بنزن استفاده می گردد.
از بنزن تولیدی می توان در ساخت محصولاتی همچون اتیلن بنزن، نیترو بنزن، استایرن، کیومن و غیره استفاده کرد. این مواد به نوبه خود در تهیه برخی پلیمرها نظیر پلی کربنات، پلی استایرن و نایلون به کار می روند. در حال حاضر روش های تولید بنزن را می توان بر حسب خوراک به کار رفته به صورت زیر تقسیم بندی نمود:
- فرآیند تبدیل کاتالیستی خوراک نفتا (CCR)
- استخراج از بنزین پیرولیز واحدهای کراکر با بخار
- فرآیند disproportionation یا همان واکنش دو مولکول تولوئن و تولید یک مولکول بنزن و یک مولکول زایلن
- دی آلکیلاسیون تولوئن(HAD)
- سوزاندن ذغال سنگ(coke-oven)
به طور کلی می توان گفت که بنزن از دو مسیر تولیدی شامل تولید از طریق محصول جانبی که سهمی معادل ۹۵ درصد را به خود اختصاص داده است و تولید مستقیم (on purpose) صورت می پذیرد. در سال ۲۰۱۶ ظرفیت تولید جهانی این محصول معادل ۶۲.۳ میلیون تن بوده و از این میان حدود ۴۴ میلیون تن از آن تحقق یافته که در تولید محصول مختلفی به کار رفته است؛ به عنوان نمونه می توان به سهم ۹۰ درصدی مصرف چهار محصول پایه اتیل بنزن-استایرن، کیومن-فنول، سیکلو هگزان و نیتروبنزن اشاره کرد.
در بحث تجارت این محصول نیز بالاترین ظرفیت تولید در اختیار آسیای شمال شرقی با بیش از ۵۰ درصد و پس از آن اروپا و ایالات متحده می باشد. در خاورمیانه نیز که سهم تولید آن ۷ درصد جهانی است این عربستان است که بیش از نیمی از سهم این منطقه را به خود اختصاص داده است. در بحث مصرف این محصول نیز همان مناطقی که خود تولید کنندگان عمده به شمار می روند، مصرف کنندگان اصلی این محصول نیز می باشند و به همین دلیل است که سهم تجارت جهانی این محصول نسبت به حجم تولیدی آن کم می باشد. (حدود ۷.۶ میلیون تن)
علی رغم وجود ظرفیت تولیدی ۹۰۰ هزار تنی کشور، تولید واقعی بر اساس گزارش سال ۹۴ چیزی حدود ۵۳۰ هزار تن بوده است و از این بین ۵۰۰ هزار تن از آن به مصرف داخلی رسیده که بخش عمده ی مصرف آن در تولید استایرن لحاظ گردیده است و به نظر می رسد نیاز به یک باز طراحی جدید در افزایش تولید این محصول و به دنبال آن متنوع ساختن زنجیره تولید آن می باشد. این نکته را باید مورد تاکید قرار داد که توزیع پایدار و صد البته متوازن زنجیره ارزش محصولات شیمیایی و پلیمری نیازمند تولید همه محصولات پایه پتروشیمی از جمله آروماتیک ها (بنزن، تولوئن و زایلن ها)، الفین ها (اتیلن، پروپیلن و بوتادین) و نهایتا گاز سنتز است.
این در حالی است که طی سال های گذشته اغلب طرح های پتروشیمی مبتنی بر دو خوراک اتان و متان بوده است، همین موضوع نیز سبب شده است که دو محصول پایه پتروشیمی یعنی اتیلن و متانول در کشور قابل توجه باشد، این در حالی است که در سایر محصولات پایه از جمله آروماتیک ها توسعه ای رخ نداده است. همین موضوع نیز سبب شده است که عدم توازن در عرضه محصولات در طول و عرض زنجیره ارزش صورت گیرد. دستگاه های ذی نفع از جمله شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان نماینده حاکمیت به این موضوع توجه نمایند و با اعمال سیاست های مختلف جذابیت طرح های مایع پتروشیمی را افزایش دهند.
منبع: مرکز مطالعات زنجیره ارزش